मराठी विश्वकोश

मराठी विश्वकोश: ज्ञानाचा सागर आता एका क्लिकवर.

महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री आदरणीय यशवंतराव चव्हाण यांनी महाराष्ट्र राज्य स्थापणेच्यावेळी राज्यकारभारासंबधी काही मुलभूत धोरणे सांगितली. या धोरणानुसार मराठी भाषा व साहित्य यांच्या वाढीसाठी ‘महाराष्ट्र राज्य साहित्य मंडळाची’ स्थापना १९ नोव्हेंबर १९६० रोजी झाली. या साहित्य मंडळाने सर्वसंग्राहक विश्वकोश संपादित करून प्रकाशित करणे असे काम हाती घेतले. मराठी विश्वकोश निर्मिती हा महाराष्ट्र शासनाचा एक प्रकल्प मान्य झाल्यानंतर वाई येथे या प्रकल्पाची स्थापना झाली.
मह्याराष्ट्रातील थोर विचारवंत आणि संस्कृत पंडित तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी ह्यांची या मंडळाचे अध्यक्ष आणि मराठी विश्वकोशाचे प्रमुख संपादक म्हणून नियुक्ती करण्यात आली. नंतर पुढे १९८० साली मह्याराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाचे विभाजन करण्यात आले आणि मराठी विश्वकोशाच्या प्रकल्पासाठी ‘मह्याराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ’ हे स्वतंत्र मंडळ स्थापन करण्यात आले. ह्या स्वतंत्र मंडळाच्या अध्यक्षपदी तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी ह्यांची नियुक्ती तशीच ठेवण्यात आली. ह्या प्रकल्पाच्या अगदी आरंभापासून ते २७ मे १९९४ रोजी त्यांचे निधन होईपर्यंत ते मराठी विश्वकोशाचे प्रमुख संपादक होते.  मराठी विश्वकोशाचे पहिले पंधरा खंड (१९७६-९५) त्यांच्या प्रमुख संपादकत्वाखाली तयार झाले. त्यांच्या नंतर मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळाचे अध्यक्ष आणि मराठी विश्वकोशाचे प्रमुख संपादक म्हणून प्रा. मे. पु. रेगे ह्यांची नियुक्ती करण्यात आली.

मराठी विश्वकोश मंडळाचे अध्यक्ष व कार्यकाल...
१) तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी. १९ नोव्हेंबर १९६० ते २७ मे १९९४
२) प्रा. मेघश्याम पुंडलिक रेगे. ४ जून १९९४ ते २८ डिसेंबर २०००
३) प्रा. रा. ग. जाधव. १६ जानेवारी २००१ ते १० फेब्रुवारी २००३
४) डॉ. श्रीकांत जिचकार. २१ जुलै २००३ ते २ जून २००४
५) डॉ. विजया वाड. ९ डिसेंबर २००५ ते ८ डिसेंबर २००८ आणि जून २००९ पासून ते १६ फेब्रुवारी २०१५.
६)दिलीप करंबेळकर. ०८ ऑगस्ट २०१५ पासून कार्यरत.

सुरवातीला एक हजार पृष्ठांचे २० खंड तयार करायचे ठरले होते व यातील लेखांना शब्द संख्येची मर्यादाही घातली होती. पुढे या खंडांची संख्या २३ इतकी झाली. गरजेनुसार पृष्ठांची व लेखातील शब्दांची मर्यादा वाढत जाऊन २२ ते २३ हजारापेक्षा जास्त पाने,  ३०० पेक्षा जास्त सूची, आणि तब्बल #१८_हजार पेक्षा जास्त लेखांचा समावेश होऊन २० खंड प्रकाशित झाले आहेत. परंतु हे विश्वकोशीय खंड फक्त सरकारी विक्रीकेंद्रावरच विक्रीसाठी उपलब्ध असल्याने इतर ग्रंथासारखे कुठेहीे सहज मिळत नाहीत. शिवाय एका वेळी एका विक्रीकेंद्रावर २० खंड मिळतील याचीही खात्री नाही. परंतु आता हा ज्ञानाचा खजाना डिजिटल स्वरूपात, मोबाईल अँप स्वरूपात उपलब्ध झाला आहे. याची माहिती पुढे घेऊ.
 
मराठी विश्वकोश हा मराठी असल्यामुळे व महाराष्ट्र शासनाचा उपक्रम असल्याने यात मराठी भाषा व मराठी साहित्य त्याचप्रमाणे महाराष्ट्रातील अन्य प्रकारची माहिती अधिक तपशीलवार दिली आहे. त्यानंतर भारताच्या माहितीला प्राधान्य आहे. इतर देशांची महिती तुलनेने कमी स्वरूपात आहे.
सामाजिक शास्त्र, कला, तंत्रज्ञान या संबंधितील माहिती अधिक विस्तृत आहे. ज्या ज्या विषयांना ज्ञानाच्या दृष्टीने अधिक महत्व आहे त्यांना अधिक महत्व दिले आहे. कारण याबाबत प्रादेशिक प्रश्न उद्धवत नाही. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान याची सखोल माहिती, रेखाचित्रे, छायाचित्रे, आलेख, आकृत्या, नकाशे यांच्या समावेशने काही विषय अधिक स्पष्टपणे समजतात.
कोणत्याही विषयाचे संपूर्ण ज्ञान तपशीलवार सांगणे हे विश्वकोशाचे काम नसते. विश्वकोश काही मर्यादेत मार्गदर्शन करू शकतो. मराठी विश्वकोशात दिलेले सर्व लेख अभ्यासपूर्ण लिहलेले आहेत. सर्वसामान्य शिक्षितांसाठी, विद्यार्थ्यांसाठी, सामान्य वाचकसंसाठी संदर्भग्रंथ म्हणून हा विश्वकोश उपयुक्त आहे.

#मराठी_विश्वकोशाची_विषयव्याप्ती:-
अर्थशास्त्र, कला व कारागिरी, खेळ व मनोरंजन,
 ग्रंथालयशास्त्र, चलचित्रविद्या, चित्रकला,
जगातील भाषा व साहित्ये, तत्त्वज्ञान, धर्म, नृत्य, पुरातत्त्वविद्या, इतिहास, भूगोल, मूर्तिकला (शिल्पकला), लिपिप्रकार, वास्तुकला, संगीत, साहित्य प्रकार, साहित्यविषयक संकीर्ण विषय, साहित्यसमीक्षा.
भाषाशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र, भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, गणितशास्त्र, विद्युतशास्त्र, समाजशास्त्र, मानसशास्त्र, विधीशिक्षणशास्त्र, स्थापत्यशास्त्र,
अणुविज्ञान, नाविकयांत्रिक, वैमानिकी, संदेशवहन, स्वयंचल, अवकाश, विज्ञानउद्योग व व्यापार, मत्स्योद्योग, 
कीटकविज्ञान, कृषिविज्ञान, धातुविज्ञान, वनस्पतिविज्ञान, वातावरणविज्ञान, पशुविकारविज्ञान, प्राणिविज्ञान, भूविज्ञान, सूक्ष्मजीवविज्ञान, वैज्ञानिकसंस्था, संग्रहालये, सांख्यिकी, इत्यादी सुमारे शंभरभर विषय विश्वकोशाच्या एकूण २० खंडात समाविष्ट केले आहेत.

मराठी विश्वकोश हा महाराष्ट्र शासन तयार करवून घेत असलेला आणि मुळात पुस्तकरूपात असलेला मराठी ज्ञानकोश आहे. तो आता डिजिटल झाला आहे. हा  ज्ञानकोश इंटरनेटवर ऑनलाइन व मोफत वाचता येतो.
मूळ २० छापील खंडांचे डिजिटायझेशन करून ते क्रमाक्रमाने इंटरनेटवर उपलब्ध करून देण्याचा उपक्रम २५ ऑक्टोबर २०११ पासून सुरू झाला. प्रकाशित झालेले २० खंड इंटरनेटवर सीडॅकच्या सहकार्याने आले आहेत. “घराघरात विश्वकोश” या प्रकल्पा अंतर्गत सर्वसामान्यांना अर्पण करण्यात आला आहे. या संकेतस्थळाचा पत्ता
 http://www.marathivishvakosh.in/ असा आहे. “तंत्रज्ञानाचा कुशल वापर, मराठीचा प्रभावी प्रसार', हे विश्वकोशाचे ब्रीद आहे.

#मराठी_विश्वकोश_अँड्रॉइड_अँप_मध्येही_उपलब्ध.....

महाराष्ट्र राज्य विश्वकोश निर्मिती मंडळाने तयार केलेले विश्वकोश बदलत्या काळाची गरज लक्षात घेऊन मोबाइल अॅपच्या स्वरूपात उपलब्ध करण्यात आले आहेत.
मराठी विश्वकोशाच्या वीस जाडजूड खंडांमधील माहितीचा सागर आता अवघ्या चार ‘एमबी’च्या मोबाइल अॅपमध्ये मोफत उपलब्ध झाला आहे. परंतु हे अँप ऑफलाइन चालत नाही. इंटरनेट आवश्यक आहे.
‘बुकगंगा डॉट कॉम’ने विकसित केलेल्या या अॅपचे १२ जानेवारी २०१८ रोजी वाई येथे झालेल्या कार्यक्रमात लोकार्पण करण्यात आले.
मोफत अँड्रॉइड अॅप डाउनलोड करण्यासाठी लिंक :https://goo.gl/TxPXyK
आयफोन आणि आयपॅड अॅप डाउनलोड करण्यासाठी लिंक : https://goo.gl/pXNNFp
विश्वकोश पेन ड्राइव्ह खरेदी करण्यासाठी लिंक :http://www.bookganga.com/R/7HX54

सद्य:स्थितीत मराठी विश्वकोशाच्या २३ खंडांपैकी २० खंड प्रकाशित झाले आहेत. हे खंड पूर्ण करण्यास लागलेल्या प्रदीर्घ कालावधीमुळे विश्वकोशातील अनेक नोंदी या कालबाह्य झाल्या आहेत. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील नवनवीन संशोधनामुळे नवीन माहितीत मोठ्या प्रमाणावर भर पडली असून, नव्या संकल्पना विचारप्रवाह पुढे आले आहेत. त्यामुळे सर्व विषय आणि ज्ञानशाखेतील झालेल्या बदलांची नोंद घेऊन विश्वकोशामध्ये सुधारणा करण्यासाठी शासनाने पाऊल उचलले आहे असे समजते. परंतु २० खंड तयार होण्यासाठी लागलेला वेळ पाहता विश्वकोश अद्ययावतीकरणाच्या कामास किती वेळ लागेल हे सांगता येत नाही. विश्वकोश मंडळ हे काम जलदगतीने करेल व त्या कामास शासन सर्वोतोपरी सहकार्य करेल अशी आशा बाळगुया व उपलब्ध डिजिटल विश्वकोशाचा आस्वाद घेऊया.

【वरील लेखामध्ये दिलेली माहिती खाली दिलेल्या संदर्भातून मिळालेल्या माहिच्या आधारे लिहलेली आहे. काही माहिती आहे तशी घेतली आहे. यातील बरीचशी माहिती गुगलवरून मिळवलेली आहे.
मी संपूर्ण विश्वकोश (२० खंड) वाचलेला नाही. ग्रंथालयात जाऊन विश्वकोशाचे सुमारे १२ खंड पाहिले आहेत. त्याची प्रस्तावना,रचना,आकार, त्यामधील समाविष्ट असणारे विषय इत्यादी समजून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. यात कोणतीही चूक आढळल्यास जाणकारांनी निदर्शनास आणून द्यावी.】

संदिप रामचंद्र चव्हाण.

संदर्भ:-
१)मराठी विश्वकोश (प्रस्तावना) खंड १
२)विश्वकोश(लेख) सु.रा.चुनेकर आणि अ.र.कुलकर्णी   (मराठी विश्वकोश खंड१६, सूची८,साहित्य संकीर्ण)
३)विकासपीडिया.
४)विकिपीडिया
५)विविध वर्तमानपत्रातील लेख व बातम्या.